Mỗi con sông như mỗi con người đều có
ngọn nguồn cội rễ. Rừng là nơi phát tích, phát nguyên, là nơi quyết định của
những con sông. Có nước mới có khe, có khe mới có suối nhiều con suối hợp lại
thành sông và mọi con sông đều đổ về biển. Cấu trúc hình thể tộc của con sông
ngược lại với cấu trúc hình thể tộc của cây cỏ, của con người. Ngọn nguồn, cội
rễ của cây cỏ và con người nằm trong lòng đất, còn nguồn gốc cội rễ của con
sông nằm tận trên cao.
Như con người mỗi con sông đều có
riêng những nét đặc thù về dáng dấp, phong cách, tánh nết… bên cạnh những nét
chung khi đục khi trong, bên bồi bên khuyết, khi hiền lành khi thơ mộng, khi
phẫn nộ điên cuồng. Con người gọi nó là Con vì nó đã được nhân cách hóa, phải
chăng về hình thể, nó lượn quanh uốn khúc như một con sinh vật và nó cũng tồn
tại theo quy luật sanh, lão, bệnh, tử như con người.
Như con người mỗi con sông đều có họ
tên, cũng có bí danh, cũng thường thay đổi tên họ, chỉ điều khác nhau là con
người tự đặt tên cho mình và đặt tên cho những con sông.
Sông Phan Thiết xuất hiện từ năm 1697
– năm Đinh Sửu, thứ 6 đời Hiển Tông, Hiếu Minh Hoàng đế Nguyễn Phúc Chu
(1691-1725).
Lúc bấy giờ do xếp đặt lại việc cai
trị một vùng đất mới, triều Nguyễn đặt phủ Bình Thuận (cơ quan hành chánh),
trực tiếp quản lý 4 đạo (tương ứng cấp tỉnh): Phan Rang, Phố Hài, Phan Thiết,
Ma Ly. Mỗi đạo đều có quan văn, quan võ. Trên bản đồ nó được ghi là sông Cà Ty.
Trên con sông có bến Cà Ty là nơi qua lại, nơi lấy nước, nơi tắm giặt của bà
con Phú Hội và Phú Mỹ. Lên miệt trên, nó được ghi là sông Mường Mán. Đến thượng
nguồn nó là con Sông Cái – con sông mẹ, vì nó là nơi hội tụ, hợp lưu các con
Sông Mán, Sông Rao Ết, Sông Linh… và các con Suối Vàng, Suối Lin, Suối Thi,
Suối Ngư, Suối Y-A-U, Suối Lô Tô, Suối Cẩm Hang…, nằm trong địa phận các thôn
1, 2, 3 của xã Hàm Cần, thuộc vùng đồng bào dân tộc Rai và một số ít đồng bào
Cà Ho mà xưa kia gọi là xã Đăng Gia thuộc Tổng Cà Dòn.
Không ít người dân bản địa phân vân
về cái tên của con sông quê hương: Mương Mán hay Mường Mán? Phan Thiết hay Mang
Thít? Mà Mang Thít và Cà Ty có phải là tiếng nói của người Chàm không? Ông
Thiên Sanh Cảnh, nhà nguyên cứu dân tộc học người Chàm (ở Hữu Đức, Ninh Phước,
Ninh Thuận). Ông cho biết xưa kia, ngoài này gọi trong đó là MULA THÍCH, tức
Ruộng Thích. Ông còn cho biết thêm, theo tiếng Chàm, PRONG là lớn, Nhe là nhỏ,
Mũi Né có thể là Mũi Nhỏ.
Trên tạp san văn hóa tháng 4, 5/1969
xuất bản tại Sài Gòn, tác giả bài viết tách con sông ra làm đôi: Sông Cái (sông
Phan Thiết) dài 76 km, sông Cà Ty dài 5km. Ai cũng hiểu sông Mương Mán, sông Cà
Ty, sông Phan Thiết cũng chỉ la một con sông. Con sông đi qua địa phương nào,
đem lại hạnh phúc ấm no cho bà con, nên bà con lấy tên quê hương mình đặt tên
cho nó để nói lên sự gắn bó tình cảm giữa con người với dòng sông.
Đọc Đại Nam Nhất Thống Chí, phần tỉnh
Bình Thuận có đoạn ghi rất rõ: “Sông Phan Thiết ở phía tây huyện Tuy Lý (tên
Tuy Lý có từ năm 1854, Tự Đức năm thứ 7, đông giáp Hòa Đa, tây giáp Biên Hòa),
nguồn ra từ Động Man (tức nơi ở của đồng bào dân tộc miền núi), chảy về phía
đông qua xã Phú Hội, tục gọi là sông Bao Lân, chảy về phái nam 9 dặm đến thôn
Phú Tài, có một nhánh từ bến Bình Tân đến cầu Minh Lâm chừng 6 dặm mà hợp vào
(tức cầu 40, cầu Ông Rao, cầu Ông Nhiều, nhánh này từ Bưng Cò Ke, Bưng Kỳ Hào,
Bưng Bà Tùng, Suối Sung… chảy ra). Lại chảy về phía nam chừng 3 dặm đến thôn
Đức Thắng, rồi 2 dặm đổ ra cửa Phan Thiết (mỗi dặm là: 444,44m)”.
Con sông Bao Lân đã đi vào quên lãng.
Bây giờ, có lẽ ta thống nhất gọi tên con sông quê hương là Sông Cà Ty như trên
bản đồ và dù sao nó cũng cần có một tên riêng. Sông Cà Ty không dài, không
rộng, nhưng hiền lành, chân chất, ấm áp nghĩa tình, đã đem dòng sữa của mình
nuôi sống cả một vùng châu thổ, từ thượng nguồn xuống đến hạ lưu. Những vườn
cây sai trái, những cánh đồng nặng hạt, những cô gái trắng da dài tóc… đều hưởng
ân huệ của con sông quê hương.
Càng về với biển, sông càng mở rộng,
thủy triều lên xuống, tàu thuyền tấp nập đông vui. Hạnh phúc làm sao khi ta
được sống ở một quê hương có con sông uốn khúc lượn qua với ba cây cầu đầy vẻ
thơ mộng, với bóng thầy giáo Nguyễn Tất Thành hiện lên trên khúc sông lúc ngã
về chiều, với dáng Lầu nước – biểu tượng cho phố biển rực rỡ ánh đèn màu lúc về
đêm.
Con sông không biết tự mình trang
điểm. Trên gương mặt dịu hiền đôi khi vẫn hiện lên những nét cau có vì những
nỗi bất bình ôm ấp trong lòng sông.
